از دل تا قلم

از آنجا که بسیاری از آیات الهی درباره خسران و خاسرین واقعی است و خسران که همان هلاکت و ضلالت ابدی است تا با شناخت آن به سعادت اخروی و کمال و قرب الهی نائل شویم.

تعریف و تبیین موضوع:

خسران از بین رفتن سرمایه، خواه سرمایه کم باشد یا همه آن از دست برود و سرمایه از منظر قرآن ایمان به خدا و آیات او است، در آیه «اِنَّ اَلاِنسانَ لَفی خُسر» ضلالت و هلاکت در پی دارد، از آن جهت است که ضلالت و هلاکت رهاورد خسران است. برای رسیدن به حیات طیبه و کمال انسانی باید خسران و عوامل و ریشه‌های آن را شناخت تا در ورطه آن قرار نگرفت و مسیر صراط المستقیم را پیمود و به قرب الهی و درجه والایی که خداوند تبارک و تعالی برای انسان در نظر گرفته است، برسد. به وسیله تحقیق و بررسی در آیات نورانی و پر فروز قرآن می‌توان موارد خسران را یافت و خاسرین ابدی و زیانکاران را از لابه‌لای آیات الهی پیدا کرد و به همگان نشان داد تا شاید با نشان دادن این آیات الهی بندگان مؤمن خدا، راه رستگاری را بپیمایند و خود را هر چه سریع‌تر به منزلگاه مقصود برسانند.

عوامل خسران:

1- عوامل بینشی:

احساس ایمنی از مکر خدا و آزمون‌ها و امتحانات خداوندی خود یکی از این علل تداومی خسران است. ارتداد و بازگشت از ایمان به کفر، استمداد از معبودان باطل، استهزای آیات الهی، پیروی از شیطان و پذیرش ولایت او، اطاعت از کافران، افترا به خدا، اعراض از قرآن و یا هر آموزه وحیانی دیگر و انفاق به کافران برای مبارزه با دین و جلوگیری از گسترش توحید و حق از عوامل دیگر تداوم خسران است.

2- عوامل رفتاری:

افزون بر موردی که بیان شد در حوزه اعمال در اجتماع اهانت به والدین، زورگویی، عجب و خودبینی، عصیان نسبت به اولیای خدا و فرمان‌های الهی در هر حوزه و موضوعی، گمان باطل و ظن‌های ناروا نسبت به دیگری، قتل، فسق، فسادگری، قطع رحم و پیوندهای خانوادگی، مال دوستی و دنیاطلبی و مانند آن از جمله نمونه‌هایی است که قرآن به عنوان عوامل تداوم خسران یاد می‌کند.

ویژگی‌های زیانکاران با استفاده از آیات قرآن:

1- شیطان را ولی و سرپرست خود قرار داده‌اند. «و آنان را سخت گمراه و دچار آرزوهاى دور و دراز خواهم کرد، و وادارشان مى‏کنم تا گوشهاى دامها را شکاف دهند، و وادارشان مى‏کنم تا آفریده خدا را دگرگون سازند.» ولى‏ هر کس به جاى خدا، شیطان را دوست خدا گیرد، قطعاً دستخوش زیان آشکارى شده است.» (نساء/119)

2- بقای الهی را دروغ می‌انگارند. «و روزى که آنان را گرد مى‏آورد، گویى جز به اندازه ساعتى از روز درنگ نکرده‏اند. با هم اظهار آشنایى مى‏کنند. قطعاً کسانى که دیدار خدا را دروغ شمردند زیان کردند و به حقیقت‏ راه نیافتند.» (یونس/45)

3- فرزندان خود را می‌کشند. «کسانى که از روى بى‏خردى و نادانى، فرزندان خود را کشته‏اند، و آنچه را خدا روزیشان کرده بود- از راه افترا به خدا- حرام شمرده‏اند، سخت زیان کردند. آنان به راستى گمراه شده، و هدایت نیافته‏اند.» (انعام/140)

4- کفه میزان اعمالشان در روز قیامت سبک است. «و کسانى که کَفِّه میزان اعمال‏شان سبک باشد، آنان به خویشتن زیان زده و همیشه در جهنم مى‏مانند.» (مؤمنون/103)

5- به کتاب آسمانی کفر می‌ورزند. «کسانى که کتاب آسمانى‏ به آنان داده‏ایم، و آن را چنان که باید مى‏خوانند، ایشانند که بدان ایمان دارند. ولى‏ کسانى که بدان کفر ورزند، همانانند که زیانکارانند.» (بقره/121)

آثار سوء زیانکاری:

زمانی اثر سوء زیانکاری نمایان می‌شود که قیامت برپاشده و ناله‌های زیانکاران به حسرت بر دنیایی که مفت از دستشان رفته بلند شده، گناهان، آن روز به صورت باری سنگین مجسم می‌شود که به دوش خواهند کشید و این خود پست‌ترین و دشوارترین احوال آدمی است و بد بار گناهی است که به دوش می‌کشند و حمل می‌کنند.

عوامل مصونیت یابی از خسران:

1- ایمان به خدا: ایمان به خدا به عنوان نخستین عامل مهم و اساس رهایی از خسران دائمی و مصونیت از آن مطرح شده است. خداوند در سوره عصر به این عامل اشاره می‌کند: «اِنَّ اَلاِنسانَ لَفی خُسر.اِلّا اَلَّذینَ آمَنوا وَ عَمِلوا اَلصّالِِحات»

2- عمل صالح: عمل صالح اعمالی است که روی میزان عقل و منطق و قانون شرع نیکو نماید و از شائبه ریا و عجب و پیروی از هوی و هوس به دور باشد.

مزاح و مداعبه در زبان عربی و شوخی در زبان فارسی نوعی رفتار اجتماعی است که موجب سرور و شادی انسان می شود. از آن جایی که شادی و سرور برای انسان مطلوب است و آثار و برکات بسیاری دربردارد، توجه به اسباب سرور و شادی از جمله شوخی نیز مطلوب است، هرچند که در اسلام، آنچه پسندیده است حفظ تعادل و اعتدال بویژه در رفتار است تا به دور از هرگونه افراط و تفریط، شرایط بگونه ای در آید که ضمن بهره مندی مثبت از هرگونه ظلم و ستم جلوگیری شود؛ زیرا افراط در شادی به شکل فرح و خوشحالی مستانه افزون بر آسیب روحی و روانی به شخص، به دیگران نیز آسیب وارد می سازد.

شوخی و مزاح

در موضوع روابط اجتماعی افراد یکی از مواردی که در دین به آن توجه داده شده بحث از شوخی و مزاح و به طور کلی شاد کردن دیگران با این وسیله است. از مجموع روایات و سیره پیامبر)ص( و ائمه اطهار)ع( میتوان این گونه جمعبندی کرد که اصل شوخی در صورت ابتنای برحق و اعتدال، ستایش شده تا جایی که موجب تحقیر و توهین برای دیگران نگردد پیامبر گرامی اسلام)ص( فرمود: انی لا مزح و لا اقول الا الحق: همانا من مزاح میکنم و جز حق چیزی بر زبان نمیآورم )جامع السادات ج2 ص301 (

از امام باقر)ع( نقل است که در این باره فرموده اند: خداوند متعال آن کس را که در میان جمع شوخی کند دوست دارد به شرطی که شوخی او آمیخته با فحش نباشد) اصول کافی ج2 ص663 ( از پیامبر اکرم)ص( نیز در نشانه مومن و منافق این گونه نقل شده که: مؤمن شوخ طبع و خوش مشرب است و منافق گرفته و خشم آلود )سنن النبی ص 60 (. البته این موارد همواره باید با اعتدال همراه باشد چرا که در روایات از شوخی زیاد نهی شده است. مانند این روایت از علی)ع( که میفرماید: شوخی بسیار آبرو را میبرد و موجب دشمنی و کینه توزی میگردد (غررالحکم ج2 ص625)

در مورد فلسفه و چرایی شوخی با دیگران نیز یونس بن شیبانی میگوید امام صادق به من فرمود: محدوده شوخی شما با هم تا چه اندازه است؟ عرض کردم: کم است ایشان فرمودند این گونه نباشید زیرا شوخی از خوش خلقی است و تو با شوخی برادرت را شادمان میکنی همانا رسول خدا با کسی که شوخی میکرد هدفش شادکردن او بود )اصول کافی ج2 ص663 ( همچنین این مسئله در سیره پیامبر)ص( و ائمه اطهار )ع( نیز به چشم میخورد به عنوان مثال روزی پیرزنی به پیامبر عرض کرد. دعا کن خدا مرا اهل بهشت کند. پیامبر فرمود. پیرزن وارد بهشت نمیشود آن پیرزن ناراحت شد

پیامبر خندید و به او گفت: آیا نشنیده ای که خداوند در قرآن میفرماید: ما آنان را آفرینش جدیدی بخشیدیم و همه را دوشیزه قرار دادیم (واقعه 35 و 36 ) (شرح نهج البلاغه ابن اب یالحدید ج 6 ص 330 )

در نمونه دیگری آمده است که روزی پیامبر(ص) و علی(ع) خرما میخوردند پیامبر از هسته های خرماهایی که میخورد مقابل علی)ع( مینهاد وقتی خرماها تمام شد همه هسته ها مقابل علی)ع( جمع شده بود. پیامبر)ص( فرمود: ای علی تو پرخور هستی! علی (ع) در پاسخ و از روی مزاح گفت: پرخور کسی است که خرما را با هسته اش میخورد( آموزه های اخلاقی رفتاری امامان شیعه،)

پرهیز از شوخی های ناروا

حضرت علی(ع)، همواره از شوخی های زشت و بی معنا برحذر می داشت بطوری که عمروعاص را در مورد پخش این گونه شایعات مورد نکوهش قرار داد و در خطبه ای مرز میان شوخی های ناروا و روا را روشن ساخته و فرمود: شگفتا از عمر و عاص پسر نابغه! میان مردم شام گفت من اهل شوخی و خوش گذرانی بوده و عمر، بیهوده می گذرانم!! حرفی باطل است و گناه را در میان شامیان انتشار داده است

مردم! آگاه باشید که بدترین گفتار، دروغ است. عمرو عاص سخن می گوید، پس دروغ می بندد. وعده می دهد و خلاف آن مرتکب می شود. درخواست می کند و اصرار می ورزد. اما اگر چیزی از او بخواهند، بخل می ورزد. به پیمان خیانت می کند و پیوند خویشاوندی را قطع می کند. پیش از آغاز نبرد در هیاهو و امر و نهی، بی مانند است تا آنجا که دستها به سوی قبضه شمشیرها نرود. اما در آغاز نبرد و برهنه شدن شمشیرها، بزرگ ترین نیرنگ او این است که فرار نماید.
آگاه باشید! به خدا سوگند که یاد مرگ مرا از شوخی و کارهای بیهوده بازمی دارد، ولی عمروعاص را فراموشی آخرت، از سخن حق بازداشته است. با معاویه بیعت نکرد مگر بدان شرط که به او پاداش دهد و در برابر ترک دین خویش، رشوه ای تسلیم او کند. (نهج البلاغه خ48) حضرت علی(ع) در حکمت ۴۵۰ نهج البلاغه ضرر شوخی های ناروا را تذکر می دهد و می فرماید: «هیچ کس شوخی بیجا نکرد مگر آنکه مقداری از عقل خویش را از دست داد

روزی ابوبکر و عمر، دو طرف حضرت علی(ع) راه می رفتند، چون قد آن دو نفر کمی بلندتر از آن حضرت بود، عمر جملاتی را به شوخی و طنز مطرح کرد و خطاب به حضرت گفت: انت فی بیننا کنون «لنا». علی! تو در میان ما، مثل حرف «نون» در لنا هستی. حضرت بلافاصله پاسخ داد که: ان لم اکن انا انتم «لا». یعنی اگر من نباشم، شما چیزی نیستید چون «لا» یعنی «هیچ». روزی یکی از دوستان امام علی(ع) حلوایی تهیه کرد و از آن حضرت خواست تا تناول فرماید. امام فرمود: مناسبت آن چیست؟ جواب داد: امروز نوروز است. (روز عید است). حضرت از آن حلوا میل فرمود، خندید و چنین شوخی کرد که: اگر می توانی همه روز را نوروز قرار ده. (شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ج11 ص472

معانی شوخی :
انسان ها هنگام شادی شوخی می کنند و همچنین برای اینکه سرور و شادی را در دیگران و جمع ایجاد کنند یا بیفزایند از شوخی بهره می گیرند. در فرهنگ معین برای شوخی معانی چندی بیان شده که از جمله می توان به معنای

1. گستاخی، بی شرمی 2.- خوشی، عشرت. 3- مزاح، هزل در مقابل جدی اشاره کرد. در فرهنگ عامیانه، شوخی خرکی کنایه از شوخی دور از ادب و نزاکت است. وقتی می گوییم که با کسی شوخی داشتیم به معنای این است که

الف- با او صمیمی هستیم، ب- یا این که سر به سر او گذاشتیم

البته در ادبیات کهن فارسی، شوخ به معنای چرک نیز آمده است شوخ به رخ کشیدن، یعنی دلاک چرک را از تن درگرمابه بیرون کشد و به رخ طرف بکشد که هم نشانه آن است که کاربلد است و هم این که طرف مدتی است که تن به آب گرمابه نسپرده و از حمام و شست و شو و گرمابه گریزان است. در فرهنگ دهخدا آمده است: شوخ:چرک (فرهنگ جهانگیری). شوخ:چرک جامه که به تازی آن را وسخ گویند… گاه شوخ در معنی مطلق چرک و پلیدی به کار می رود

مداعبه و مزاح کردن درزبان عربی، به معنای شوخی کردن است. هزل نوع افراطی شوخی و مزاح است که در بسیاری از موارد همراه با بی ادبی است؛ چنانکه مداعبه نیز بیشتر، رفتاری است تا کلامی؛ همچنین مزاح بیشتر با کلام انجام می گیرد تا با رفتار.

شوخی در اسلام جایز دانسته شده و حتی بابی در کتب روایی ما به آن اختصاص یافته است (شیخ حر عاملی ج2، وسائل الشیعه ص112 باب استحباب مزاح و ضحک)؛ زیرا شوخی یا ریشه درسرور باطنی فرد قرار دارد که میخواهد به جمع منتقل کند یا اینکه برای تغییر ذائقه جمع صورت می گیرد تا از حالت جدی خارج شده یا از اندوه و غمی رهایی یابند. بنابر این، شوخی را نمی توان از مصادیق لهو و لعب باطل برشمرد، مگر اینکه از حالت اعتدال خارج شود و از هدف حکمیانه ای چون ایجاد شادی و سرور درجمع به ابتذال و غیبت و تمسخر کشیده شود

در این صورت است که به عنوان لهو، مذموم و ناپسند خواهد بود. امیرمومنان علی (ع) شوخی کردن را عامل ایجاد سرور دربرادر ایمانی می داند که دچار اندوهی است که می توان با شوخی او را از آن حالت خارج کرد. آن حضرت (ص) در این باره به سیره عملی پیامبر(ص) اشاره میکند و می فرماید: کان رسول الله (ص) لیسر الرجل من اصحابه اذا راه مغموما بالمداعبه و کان یقول: ان الله یبغض المعبس فی وجه اخوانه؛ هرگاه رسول اکرم یکی از اصحاب خود را غمگین می دیدند، با شوخی، او را خوشحال می کردند و می فرمودند: خداوند، کسی را که با برادران (دینی)اش با ترشرویی و چهره عبوس روبرو شود، دشمن می دارد. (رسائل شهید ثانی ص326)
از آنجایی که سرور، امری مطلوب و پسندیده و از صفات بهشتیان است و بیانگر آرامش روحی و روانی می باشد، از نظر اسلام عواملی که در ایجاد آن نقش داشته باشد نیز مطلوب دانسته شده است. از این رو در روایات، شوخی در جمع به دور از هرگونه افراط و دشنام و ناسزا و تمسخر به عنوان امری محبوب الهی دانسته شده و شوخی کننده به عنوان محبوب خداوند معرفی گشته است. امام باقر(ع) می فرماید: ان الله عزوجل یحب المداعب فی الجماعه بلا رفث؛ خداوند عزوجل دوست دارد کسی را که در میان جمع شوخی کند به شرط آنکه ناسزا نگوید. (کافی ج2 ص366 ح4)

از آنجایی که هر چیزی که محبوب خداوند است، محبوب حبیب خداوند یعنی حضرت محمد مصطفی(ص) است، آن حضرت(ص) اهل شوخی و مزاح بود. رسول اکرم(ص) میفرماید: انی أمزح و لا أقول الا حقا؛ من شوخی میکنم، اما جز حق نمیگویم. (شرح نهج البلاغه ج6 ص۳۳۰) در سیره رسول اکرم(ص) است که ایشان با دیگران شوخی می کرد از جمله آمده که: پیر زنی نزد پیامبر آمد. حضرت به او فرمودند: پیر به بهشت نمیرود. پیر زن گریست. حضرت فرمودند: تو در آن روز پیر نخواهی بود. خدای متعال می فرماید: ما آنان را آفرینش نوینی بخشیدیم و همه را دوشیزه قرار دادیم (تنبیه الخواطر ج1 ص211)

امام کاظم(ع) نیز در بیان سیره عملی پیامبر(ص) نمونه ای از شوخی آن حضرت(ص) را گزارش میکند: بادیه نشینی بود که نزد رسول خدا می آمد و برای آن حضرت هدیه می آورد و همان جا می گفت: پول هدیه ما را بده و رسول خدا می خندیدند. آن حضرت هرگاه اندوهگین می شدند، می فرمودند: آن بادیه نشین چه شد؟ کاش نزد ما می آمد. (کافی ص366 ح1) سرور از صفات بهشتی ها و مومنان است. اهل ایمان نیز سرور خویش را در اشکال گوناگون به نمایش می گذارند که از جمله آنها شوخی است.

امام صادق(ع) در بیان صفات مؤمن می فرمایند: هیچ مؤمنی نیست مگر اینکه در او دعابه باشد. راوی سؤال کرد دعابه چیست؟ حضرت فرمودند مزاح (کلینی اصول کافی ج2 ص466) از صفات مؤمن بلکه از مهم ترین و اصلی ترین صفات اهل ایمان، خوشرفتاری و حسن خلق است که جلوه های بسیاری دارد که از آن جمله شوخی با دوستان است. یونس شیبانی از امام صادق(ع) نقل کرده است که آن حضرت(ع) از او پرسید: چگونه است شوخی و مزاح کردن شما با دیگران؟ گفتم: اندک است. حضرت(ع) با لحنی عتاب آمیز فرمود: چرا با دیگران مزاح و شوخی ندارید؟! شوخی و مزاح، بخشی از خوشرفتاری و حسن خلق است

آن حضرت(ع) در ادامه به سیره عملی پیامبر(ص) اشاره کرده و فرمودند: پیامبر(ص) هم با افراد شوخی می کرد و می خواست که آنها را شادمان کند. (وسایل الشیعه، ج21، ص 411، حدیث 15794 و سنن النبی، علامه طباطبایی، ص۶۰) با نگاهی به نمونه هایی که از مزاح ها و رفتارهای لطیفه آمیز حضرت رسول(ص) روایت شده، می توان به روشنی دریافت که آن حضرت(ص) درعین حالی که خوش اخلاق و گشاده رو و بذله گو بودند، هرگز از مرز حق فراتر نمی رفتند و شوخی های حضرت باطل و لغو و ناروا نبود. چنانکه فرمودند: من مزاح می کنم ولی جز حق نمی گویم (علامه مجلسی، بحار الانوار، ج61، ص 711)

آداب، شرایط و آثار شوخی
اعتدال در اسلام بسیار سفارش شده است؛ چرا که نظام هستی و جامعه بر اعتدال نهاده شده و هرگونه افراط و تفریط به معنای خروج از اعتدال و ظلم معرفی شده است. لذا نباید انسان همیشه در کارهای حتی خوب و سرورانگیزی چون شوخی افراط کند. شوخی اندازه ای دارد که اگر از حد بگذرد دل را می میراند و خستگی و دلمردگی را به دنبال می آورد. احکام اسلامی نیز شوخی بردار نیست؛ به این معنا که می بایست همه آنها را مراعات کرد و از حد اعتدال خارج نشد

اگر شوخی از حد بگذرد همانند هر امر لهو و لعب و لغوی می شود که پسندیده عقل نیست و شریعت نیز آن را برنمی تابد و مجوزی برای آن صادر نمی کند. همان طوری که استراحت و کار و عبادت به میزان متعادل خوب است؛ افراط در هرکاری حتی عبادت خاص مانند نماز می تواند دلسردکننده روح و روان آدمی باشد؛ از این رو در آیات قرآنی بر ذکر به دوام تأکیدشده که بازدارنده غفلت است نه برنماز دایمی که خود شکلی از اشکال عبادت و ذکر است

از این رو حضرت علی(ع) به فرزندش می فرماید: فرد با ایمان کسی است که شبانه روز خود را در سه وقت قرارداده باشد، بخشی از آن را به معنویات بپردازد و با پروردگارش مناجات کند، قسمتی را برای معاش و امورات دنیا بگذارد و قسمتی را اختصاص به لذتهای حلال و مشروع بدهد (نجفی خمینی تفسیر آسان ج8 ص۷۰ میزان الحکمه ج۱۰ ص637-۳۸۶) جالب اینکه در حدیث دیگری این جمله اضافه شده که این سرگرمی و تفریح سالم کمکی است برای سایر برنامه ها.

اما مهم این است که این تفریح و سرگرمی باید سالم باشد وگرنه مشکلاتی را ایجاد خواهد کرد. چه بسیار تفریحات ناسالمی که روح و اعصاب انسان را چنان میکوبد که قدرت کار و فعالیت را تا مدتی از او میگیرد. امام علی(ع) در بیان زیاده روی و افراط در شوخی کردن به تأثیرات اجتماعی آن اشاره می کند و می فرماید: کثره المزاح تذهب البهاء و توجب الشحناء؛ شوخی زیاد ارج و احترام را می برد و موجب دشمنی می شود. (غررالحکم ج4 ص795 ح7126) امیرمؤمنان علی(ع) همچنین در سخنی دیگر از تأثیرات زیاده روی و افراط در شوخی به ایجاد جهالت و نادانی توجه میدهد و می فرماید: من کثر مزاحه استجهل؛ هر کس زیاد شوخی کند، نادان شمرده می شود. (غررالحکم ج۵ ص381 ح7883)
در شوخی کردن باید مواظب باشید که دیگران تفسیر نادرستی از آن نداشته باشند و موجبات دردسر را فراهم نیاورد. امام علی(ع) به شوخی کنندگان هشدار میدهد که مراقب این مسئله باشند؛ چرا که به سادگی ممکن است از شوخی به جدی افتد و محیط از حالت عادی خارج شود. آن حضرت(ع) می فرماید: رب هزل عاد جدا؛ چه بسا شوخی ای که جدی میشود. (تحف العقول ص58) امام صادق(ع) با توجه به شخصیت مخاطب و موقعیت اجتماعی و مکانی سفارش میکند که بعضی اوقات باید از مزاح پرهیز کرد؛ در حقیقت هر سخن جایی و هر نکته مقامی دارد

آن حضرت می فرماید: اذا احببت رجلا فلا تمازحه و لا تماره؛ هر گاه کسی را دوست داشتی، با او نه شوخی کن نه مجادله. (کافی ج2 ص66 ح9) اینکه امام موسی کاظم(ع) برخلاف روایاتی که می گوید شوخی کردن از صفات مؤمن است، از شوخی پرهیز میدهد به سبب این است که مبادا شخص، گرفتار عادت زیاده روی در شوخی شود و به باطل گرایش یابد

از این رو می فرماید: ایاک و المزاح فانه یذهب بنور ایمانک؛ از شوخی (بی مورد) بپرهیز، زیرا که شوخی، نور ایمان تو را میبرد. (بحارالانوار ج87 ص123) در حقیقت شوخی های بی مورد و نسنجیدن موقعیت مکانی و مقامی و یا زیاده روی در این امر یا گرایش به شوخی های باطل و نارواست که باعث می شود شوخی کردن امری مذموم شمرده می شود.

بر همین اساس امام حسن عسکری نیز می فرماید: لاتمار فیذهب بهاوک و لاتمازح فیجترا علیک؛ جدال مکن که ارزشت میرود و شوخی مکن که بر تو دلیر شوند. (تحف العقول ص684) برخی از رفتارها حتی به شکل سخن موجب میشود تا آدمی از مسیر درست زندگی خارج شود. از آن جایی که راستی و صداقت کلید هر خیر و دروغ کلید هر شری است؛ پیامبر(ص) از دروغ حتی به شوخی پرهیز میدهد و میفرماید: انا زعیم ببیت فی ربض الجنه و بیت فی وسط الجنه و بیت فی اعلی الجنه ، لمن ترک المراء و ان کان محقا و لمن ترک الکذب و ان کان هازلا و لمن حسن خلقه؛ من برای کسی که بگو مگو را رها کند، هر چند حق با او باشد و برای کسی که دروغ گفتن را اگر چه به شوخی باشد، ترک گوید و برای کسی که اخلاقش را نیکو گرداند، خانه ای در حومه بهشت و خانه ای در مرکز بهشت و خانه ای در بالای بهشت ضمانت می کنم. (خصال ص144 ح۱۷۰)

در شوخی کردن باید از اموری چون تمسخر دیگران، بیان سخنان یاوه و غیبت و جدال و افترا پرهیز کرد. تمسخر دیگران همانند دروغ به هر دلیلی جایز نیست حتی اگر به قصد شوخی و ادخال سرور در دل برادران ایمانی باشد. جوک و لطیفه گویی یا لطیفه سازی درباره اقوام و قبایل مسلمان جایز نیست و از گناهان است و نمی توان به صرف شوخی و مزاح کردن، چنین جوکهائی را رد و بدل کرد

و به صرف ادخال سرور یا شادکردن دیگران، مجوزی برای گناه درست کرد. اگر همه شرایط و آداب شوخی کردن مراعات شود می توان امید داشت که شوخی به عنوان یک امر مثبت و سازنده اجتماعی دارای کارکردهای هنجاری در جامعه باشد و زمینه را برای ایجاد یا بروز آرامش روحی و روانی فراهم سازد.

مفهوم سعادت و نیکبختی در آموزه ‌های دینی

بدون شک هر انسان عاقلی به دنبال دستیابی به سعادت و خوشبختی است. پدران و مادران علاوه بر خود امید دارند که فرزندانشان نیز به خوشبختی دست بیابند؛ ولی خوشبختی از دید افراد، متفاوت می باشد. عده‌ای خوشبختی را ارضای نیازهای مادی و دنیوی می دانند و عده‌ای بخصوص افراد دینی، آن را رسیدن به سعادت اخروی یا همان بهشت برین، می دانند. آنهایی که سعادت را در مسائل مادی می دانند، افزایش پول را بیشتر موجب خوشبختی می دانند و معتقدند که پول و ثروت می تواند همه مشکلات را حل بکند، پس آدم ثروتمند خوشبخت به حساب می‌آید و هیچ مشکل و مسئله‌ای ندارد

عده‌ای نیز سعادت را در کسب شهرت و قدرت می دانند و به همین جهت در سعی و تلاش‌اند که هر چه بیشتر به ثروت و مکنت دست یابند. دسته‌ای سعادت و خوشبختی را در تکمیل اخلاق نفسانی می دانند و از سقراط نقل می کنند که گفته است: «انسان فقط در صورتی می تواند خوشبخت باشد که به مقتضای شرافت، حکمت و عدالت زندگی کند و کسی که این سه اصل را در زندگی منظور دارد، مسلماً به خوشبختی خواهد رسید».

ثروت نه تنها خوشبختی نمی آورد بلکه موجبات سختی و زحمت را نیز فراهم می کند. حضرت علی (ع) می فرماید: «مال فرا خواننده سختی و مرکبی برای ناراحتی‌‌ها است». خوشبختی در سایه مقام و قدرت نیز به دست نمی آید، همچنانکه حضرت علی (ع) می فرماید: «ریاست موجب هلاکت و تباهی است». لازم به ذکر است در جامعه نیاز به ریاست و رهبری در تمام صحنه‌‌ها و عرصه‌ها وجود دارد و این یک امر ضروری و اجتناب ناپذیر می باشد، اما باید ریاست برای انجام تکلیف باشد و جنبه جاه طلبی و برتری جویی و نام آوری در آن نباشد. حضرت علی (ع) در فراز خطبه 23 می فرماید: «از خداوند منازل شهیدان و همزیستی سعادتمندان و همدمی پیامبران را مسئلت داریم.»

همچنین، حضرت علی (ع) در پایان عهدنامه مالک اشتر می فرمایند: «از خدا می خواهیم که زندگی من و تو را با سعادت و شهادت پایان دهد». امام علی (ع) در ضمن خطبه 85 می گویند: «السَّعیدُ مَن وُعِظَ بِغَیره و الشَّقیُ مَنِ انخَدَعَ لِهَواهُ و غُرُورِهِ؛ سعادتمند کسی است که از سرنوشت دیگران پند گیرد و بدبخت کسی است که فریفته هوی و غرور خویش شود». ایشان همچنین، اسلام را راه رسیدن به سعادت و خوشبختی به معنای کامل و جامع می داند و بیان می دارد که اگر کسی غیر از دین اسلام دینی را انتخاب کند، بدبختی و شقاوتش تحقق می یابد. همچنین این حضرت استفاده از منفعت عقل و تجربه را نشانه خوشبختی می داند و شقاوت را برای کسی می داند که از سود داده‌ های عقل و تجربه محروم باشد و از آن استفاده نبرد.

کسانی می توانند در روز قیامت خود را سعادتمند بیابند که از بسیاری از مظاهر خوشبختی رفاه زدگان دنیا دست بردارند و خود را از آنها وارسته و رها سازند. علی (ع) با تکیه بر این سخن می فرمایند که : «سعادتمندان به واسطه دنیا در قیامت کسانی هستند که امروز از زرق و برق آن فرار می کنند». ایشان راز سعادت و شقاوت را در آغاز عهد نامه خود به مالک اشتر بیان می کنند: «نخست او را به تقوا و ترس از خداوند و گزینش طاعت او و پیروی از آنچه در کتاب خدا، قرآن به آن امر شده است فرمان می دهد؛ به متابعت دستوراتی که در کتاب خدا آمده، چه فرایض و واجبات و چه سنت‌‌ها اثر می کند. همان دستوراتی که هیچ‌کس جز با متابعت آنها روی سعادت نمی بیند و جز با انکار و ضایع ساختن آنها در شقاوت و بدبختی واقع نمی شود».

شوخی در اسلام

مزاح و مداعبه در زبان عربی و شوخی در زبان فارسی نوعی رفتار اجتماعی است که موجب سرور و شادی انسان می شود. از آن جایی که شادی و سرور برای انسان مطلوب است و آثار و برکات بسیاری دربردارد، توجه به اسباب سرور و شادی از جمله شوخی نیز مطلوب است، هرچند که در اسلام، آنچه پسندیده است حفظ تعادل و اعتدال بویژه در رفتار است تا به دور از هرگونه افراط و تفریط، شرایط بگونه ای در آید که ضمن بهره مندی مثبت از هرگونه ظلم و ستم جلوگیری شود؛ زیرا افراط در شادی به شکل فرح و خوشحالی مستانه افزون بر آسیب روحی و روانی به شخص، به دیگران نیز آسیب وارد می سازد.
سرور و شادی سعادتمندان
سعادت و خوشبختی، همه مطلوب انسان است و رسیدن به آن را فوز عظیم و رستگاری و فلاح بزرگ بر میشمارد. از این رو هر کسی بر آن است تا خوشبختی را به عنوان نه تنها یک فضیلت بلکه یک هدف غایی و متعالی به دست آورد. مولفه های سعادت را در آسایش و آرامش پایدار و ماندگار می بیند و با آنکه می داند در دنیا چنین امکان و ظرفیتی نیست تا به خوشبختی پایدار و ماندگار برسد، اما همان پایداری و ماندگاری نسبی اش را نیز غنیمت می داند. تمام تلاش های انسان ها در زندگی، به هدف رسیدن به آن سامان می یابد.
در این میان مومنان به سبب فلسفه ویژه و هستی شناختی خاص خود، هرچند که سعادت درسایه عدالت را در دنیا مطلوب میدانند (حدید25)، اما سعادت همیشگی و ماندگار را در آخرت می جویند و بر آن هستند تا به هر وسیله و ابزاری آن را به دست آورد. از این رو در شرایطی که امکان رسیدن به سعادت اخروی جز با ایثار و گذشت از سعادت دنیوی، شدنی نیست، سعادت ابدی را بر سعادت ناپایدار دنیوی ترجیح می دهند

پس برای کسب سعادت اخروی که در آن خوفی از آینده و حزنی برگذشته نیست و همه چیز درآن فراهم است و در آسایش و آرامش مطلق به سر خواهند برد، جان و مال را در طبق اخلاص می گذارند و آن را به پیشگاه سعادت اخروی و ابدی تقدیم می دارند. (بقره62، 112، 262، 274 و 277 آل عمران170)

انسان سعادتمند به سبب آسایش و آرامشی که دراختیار دارد، درون خود شاد و مسرور است. لذا از مهمترین ویژگی های اهل بهشت (این سعادتمندان ابدی) سرور و شادی است، بگونه ای که سرور شادی باطنی و قلبی آنان در چهره های بشاش و شاد ایشان به خوبی نمایان میشود (توبه111 انسان10و 11) و (آل عمران169 تا171)

یکی از نیازهای اساسی و فطری انسان، شاد زیستن است. همانگونه که انسان فطرتا از غم و اندوه گریزان و به سرور و نشاط و فرح تمایل دارد. در این میان جوانان که به مرحله شکفتگی، پویایی و نشاط دوران بلوغ پا نهاده بیش از دیگران به شادی می اندیشند و به انحای مختلف سعی می کنند آن را در حیات فردی و اجتماعی خود محقق سازند

در این راستا به طور قطع، اسلام که دینی فطری و تأمین کننده نیازها و صلاح دنیا و آخرت انسان است نه تنها مخالف شادی و فرح نیست، بلکه حامی و پشتیبان آن نیز می باشد. شناخت الگوهای رفتاری از منظر اسلام می تواند نقش مهمی را در مهندسی فرهنگی جامعه ایفا کند. یکی از موضوعات مهم در این حوزه، فرهنگ چگونگی تفریح، شادی و لذت بردن از زندگی است.

اهمیت شادی و لذت در زندگی بشر

انسان سعادت و خوشبختی را در دو مؤلفه آرامش و آسایش می جوید. هر انسانی جوینده خوشبختی است و بر آن است تا از نظر روانی و روحی در امنیت و آرامش باشد و از نظر مادی، به همه نیازهای جسمی او پاسخ مناسب داده شود. از این رو همه همت و تلاش خویش را مصروف این معنا می کند. البته ممکن است انسان در مصادیق آرامش و آسایش به خطا برود و چیزی را که موجب آرامش و آسایش نیست به خطا عامل آن بداند یا آرامش و آسایش را در چیزی بداند که خود نفی کننده آن دو است.
شادی به معنای سرور و خوشحالی و حتی فرح و خنده، بازتاب هایی از معنای وجود عنصر خوشبختی روانی در شخص است. حتی هنگامی که شخص از زندگی لذت می برد و آسایش خویش را مورد دقت و لحاظ قرار می دهد، نوعی احساس خشنودی و خرسندی در خود می یابد که بیانگر خوشبختی است.
شادی و سرور در قلب پدید می آید و در چهره و رفتار، خود را نشان می دهد. گشاده رویی و نشاط و بشاش بودن از آثار طبیعی شادی و سرور درونی و روانی است. از آن جایی که شادی دارای مراتبی است، بازتاب و آثار آن نیز متفاوت است. شادی و سروری که انسان از خوشبختی خود دارد، یک نشاط دایمی و آرامش روانی را در درون شخص موجب می شود و از اضطراب و تشویش در امان است. هنگامی که با چنین اشخاصی مواجه می شویم، آرامش را از همه وجودشان احساس می کنیم و در کلام و رفتار و کردارشان نشانه های آن را می یابیم. تبسم، جلوه چنین سرور و آرامش و شادی باطنی است.
اگر عامل شادی، عامل هیجانی باشد، به طور طبیعی واکنش ها و آثار و بازتاب های آن نیز هیجانی خواهد بود؛ از این رو خنده یا حتی رقص و حرکات موزون و یا خواندن و قهقهه زدن می تواند باتوجه به سطح هیجان زایی عامل، از آثار و بازتاب های شادی و سرور باشد

از آنجایی که عوامل هیجانی می تواند شخص را از حالت عادی و طبیعی و اعتدال بیرون برد، آموزه های اسلامی و قرآنی بر مدیریت آن تأکید می کند و خواهان آن است که شخص هنگام مواجهه با عوامل هیجانی سرور و شادی، خود را کنترل کند و آن را به شکل فرح و حرکات های رفتاری غیرارادی و نامناسب مانند خنده بلند و قهقهه و رقص و مانند آن نشان ندهد. ذَلِکُم بِمَا کُنتُمْ تَفْرَحُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ بِمَا کُنتُمْ تَمْرَحُونَ این [عقوبت] به سبب آن است که در زمین به ناروا شادى و سرمستى مى‏ کردید و بدان سبب است که [سخت به خود] مى ‏نازیدید (غافر75)
خداوند در این آیه با مقید کردن «فرح» و سرور به بغیر الحق به این مسئله توجه می دهد که «فرح» و شادمانی گاهی به حق و پسندیده است و گاهی دیگر امری باطل و مورد سرزنش است (مجمع البیان ج7-8 ص828) شادی و نشاط نیاز طبیعی انسان است و در همه افراد وجود دارد و باید به درستی به آن پاسخ داده شود

استاد مطهری، نیاز به شادی و نشاط را مانند نیاز به غذا می داند که ضرورتی اساسی برای ادامه حیات و سلامت جسم و روان انسان است. به هر حال، انسان بطور طبیعی نیازمند شادی و سرور است و اصولا شادی و سرور چه از نوع هیجانی یا غیرهیجانی آن، بیانگر وجود عناصر خوشبختی در زندگی است.
شادی و سرور، نیاز زندگی
براساس آموزه های قرآنی، سرور غیر هیجانی که ریشه در احساس خوشبختی دارد برخاسته از ایمان به خدا، اتصال به او، اخلاص، خشنودی خداوند، عمل صالح و مانند آن است فَسَوْفَ یُحَاسَبُ حِسَابًا یَسِیرًا وَیَنقَلِبُ إِلَى أَهْلِهِ مَسْرُورًا بزودى ‏اش حسابى بس آسان کنند و شادمان به سوى کسانش باز گردد (انشقاق7 تا9) وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ نَّاعِمَةٌ لِسَعْیِهَا رَاضِیَةٌ در آن روز چهره‏هایى شادابند از کوشش خود خشنودند (غاشیه8و 9)

امام علی(ع) درباره این نوع از سرور و شادی می فرماید: شادی انسان از بدست آوردن چیزی است که هرگز آن را از دست ندهد. تنها چیزی که انسان همواره با آن شاد است و هرگز آن را از دست نمی دهد و به همین سبب اندوهی از گذشته و ترسی از آینده ندارد، شادی وصال الهی و خدایی شدن و خشنودی و رضایت اوست.
از نظر امیرمؤمنان علی(ع) اهل ایمان دارای فرح و شادی ظهور یافته ای هستند که از فضل و رحمت الهی به ایشان می رسد. (نهج البلاغه خ192) شادی، زندگی را خوشایند می سازد و اشتیاق برای پرداختن به فعالیت های اجتماعی را آسان می کند. انسان در زندگی روزمره خود نیازمند شادی و سرور است.

امیرمؤمنان علی(ع) درباره اهمیت لذت و شادی در زندگی روزمره انسان در دنیا می فرماید: مؤمن باید شبانه روز خود را به سه بخش تقسیم کند: زمانی برای نیایش و عبادت پروردگار؛ زمانی برای تأمین هزینه های زندگی؛ و زمانی برای واداشتن نفس به لذت هایی که حلال و زیباست. خردمند را نشاید جز آن که در پی سه چیز حرکت کند: کسب حلال برای تأمین زندگی؛ یا گام نهادن در راه آخرت، یا به دست آوردن لذتهای حلال (نهج البلاغه حکمت390)
برای دست یابی به عوامل شادی، روش هایی وجود دارد که از جمله آنها می توان به سخنان حکیمانه اشاره کرد. امیرمؤمنان علی(ع) می فرماید که دلها مانند جسمها خسته می شود و برای نشاط آن و رهایی از خستگی روح می بایست به سخنان حکیمانه رو آورد و آن را گوش داد تا جانها نشاط خود را باز یابند (نهج البلاغه حکمت 197) از دیگر روش های دست یابی به نشاط روحی و شادی می توان به مزاح و لطیفه گویی حلال و به دور از غیبت و تهمت اشاره کرد

 نکته ای که بارها در اسلام مورد تاکید قرار گرفته، ادخال سرور در دلهای مومنان است. این بدان معناست که نوعی شادی می بایست در میان جمع مؤمنان تحقق یابد که ایشان را از درون شاد و مسرور کند و غم و اندوه را بزداید. امیرمؤمنان علی(ع) می فرماید: هر کسی دلی را شاد کند خداوند از آن شادی لطفی برای او قرار دهد که به هنگام مصیبت چون آب زلالی بر او باریدن گرفته و تلخی مصیبت را بزداید چنان که شتر غریبه را از چراگاه دور سازند. (نهج البلاغه حکمت 257)

جلوه شادی در سیره معصومان(ع)

اسلام هرگز مخالف شادی و فرح نبوده و نیست. البته از آن جایی که قهقهه و خنده های باصدا و بلند، شخصیت انسانی را تحت تاثیر منفی خود قرار می دهد، از مؤمنان خواسته شده که اعتدال را نگه دارند و با صدای بلند خنده نکنند. در این باره حضرت علی(ع) می فرماید و ان ضحک لم یعل صوته مؤمن اگر می خندد صدای او به خنده بلند نمی شود. (نهج البلاغه خ193) انسان مسلمان انسانی است که اندوه را در دل و سرورش را در چهره نشان می دهد

امام علی(ع) در ضرورت گشاده رویی می فرماید بشر المؤمن فی وجهه و حزنه فی قلبه شادی و گشادگی مؤمن در چهره او آشکار و غمش در دل او مخفی است. موضوع شادی به عنوان یکی از نیازهای اساسی آدمی و عنصری تأثیر گذار در زندگی، همواره مورد توجه پیشوایان دینی قرار گرفته است، به طوری که علی(ع) این حالت عاطفی را به فرصت تعبیر کرده است. اوقات السرور خلسه (غررالحکم و دررالکلم ج1 ص272) مواقع شادمانی فرصت است

یعنی فرصت اندوختن توانایی و نشاط بیشتر. آن حضرت یکی از صفات مومنان را چهره بشاش و شاد داشتن . یگانه عیبی که برای خلافت به علی(ع) گرفتند این بود که عمر گفت: عیب علی(ع) این است که خنده رو است و مزاح می کند. مردی باید خلیفه شود که عبوس باشد و مردم از او بترسند (سیری در سیره نبوی ص240)

پیشوایان دین در تقسیم بندی اوقات و نظم روزانه، برای مسرت و شادی جایگاه خاصی در نظر گرفته اند. امام رضا(ع) می فرماید: «کوشش کنید اوقات روز شما چهار ساعت باشد: ساعتی برای عبادت و مناجات با خدا، ساعتی برای تامین معاش، ساعتی برای معاشرت با برادران مورد اعتماد و کسانی که شما را به عیب هایتان آگاه سازند و در باطن به شما خلوص دارند و ساعتی را هم به تفریحات و لذائذ اختصاص دهید و با این بخش از زندگی، قادر خواهید بود، آن سه بخش دیگر را به خوبی انجام دهید. (بحارالانوار ج75)

ملاک هاى شادى پسندیده ، اقسام شادی نکته مهم آن است که اسلام هرگونه شادی را تایید نمی کند، بلکه برای آن حد و مرزی قائل است. هر چند شادی هیجان طبیعی برای انسان قلمداد می شود و از این حیث نمی توان آن را به انواع مختلف تقسیم کرد، اما باتوجه به عامل پدید آورنده انگیزه شادی، موقعیت زمانی و مکانی و عوارض دیگر، چه بسا بار مثبت و منفی پیدا می کند از این رو با نگرش دینی، شادی به دو قسم پسندیده و ناپسند تقسیم می شود:

الف) شادی پسندیده از منظر دینی، شادی پسندیده آن است که جهت گیری الهی داشته باشد و یا مقدمه ای برای ادای وظایف شرعی باشد؛ چون طبق نظام ارزشی اسلام، مطلوب واقعی تقرب به خداست، و همه حرکات، سکنات و افعال انسان باید در راستای آن انجام گیرد تا تکامل حاصل گردد

با توجه به معیار کلی برای شادی پسندیده ویژگی های زیرا می توان برشمرد: 1- همراه با گناه نباشد 2- با غفلت از خدا مقرون نشود 3- اعتدال و میانه روی در آن رعایت گردد

اینک به چند نمونه از شادی های پسندیده اشاره می کنیم:

1-شادی در وقت اطاعت خدا علی(ع) می فرماید: سرور المومن بطاعه ربه و حزنه علی ذنبه غررالحکم و دررالکلم، ج4 ص136) شادی مومن، به طاعت پروردگارش و غمش بر گناه و عصیان است. پیامبر اعظم(ص) در وصیت خود به امام علی فرمود: ای علی! برای مومن در دنیا سه خوشحالی است: دیدار با برادران دینی، افطار از روزه و شب زنده داری در آخر شب (بحارالانوار ج77 ص25)

شخصی شادمان و مسرور خدمت امام جواد(ع) رسید. حضرت فرمود: چیست که تو را شاد می بینم؟ عرض کرد: از پدرت شنیدم که می فرمود: بهترین روزی که سزاوار است بنده خدا در آن روز شاد باشد، روزی است که توفیق خدمت و دستگیری از برادران مومن نصیب او گردد و امروز من موفق شدم به ده نفر از برادران فقیر بخشش نمایم. حضرت فرمود: به جان خودم سوگند! تو شایسته این شادی هستی. اگر آن اتفاق خود را به وسیله منت گذاشتن نابود نکرده باشی.

2- شادی برای احیای حق علی(ع) در نامه خود به عبدالله بن عباس می فرماید شادی تو باید برای احیای حق یا نابودی باطل باشد. (نهج البلاغه نامه166)

3- شاد کردن دیگران اگر کسی بتواند با چهره گشاده و لبخندی صمیمی، غمی را از دل دوستش بزداید، با این کار علاوه بر اینکه خود به نشاط رسیده، عبادت خدا را نیز به جا آورده است. امام کاظم(ع) به یکی از کارگزاران می نویسد: به درستی که زیر عرش خدا سایه ای است که ساکن نمی شود در آن، مگر کسی که کار خیری را برای برادر دینی اش انجام دهد، یا گرفتاری او را رفع و یا قلبش را شاد نماید. (بحارالانوار ج84 ص174) در روایتی دیگر امام باقر(ع) می فرماید: در نزد خدا، عبادتی محبوب تر از شاد کردن مومنان نیست (وسایل الشیعه ج11، ص569)

4- شادی در روزهای فرح معصومان یکی از شادی های پسندیده تشکیل مجالس جشن و سرور به مناسبت ولادت های ائمه معصومین(ع) است. امام رضا(ع) به ریان بن شبیب فرمود: اگر دوست داری به درجات عالی بهشت با ما باشی، به حزن ما محزون و به شادی ما شاد باش (بحارالانوار ج44 ص286)

ملاک هاى شادى ناپسند بعضی شادی ها که با هدف تکاملی انسان سنخیت ندارد یا با گناه، لهو و لعب، اتلاف وقت، هیجان کاذب و اذیت و آزار دیگران توأم است، از نظر شرع مقدس، مذموم و ناپسند است.

1- شادی از طریق گناه کسی که با گناه و معصیت خدا به شادی بپردازد با این کار دو عمل زشت انجام داده است: یکی خود معصیت و دیگری، شادی به گناه. امام علی(ع) می فرماید: شادی به گناه، از انجام دادن آن زشت تر است (میزان الحکمه ج3 ص463)

2- شادی در برابر افراد محزون امام حسن عسکری(ع) شادی در برابر فرد مصیبت زده و غصه دار، دور از ادب و جوانمردی است (بحارالانوار ج75)

3- شادی تمسخرآمیز یکی از شیوه های مستکبران در برابر حق طلبان، شادی تحقیرآمیز به منظور تضعیف روحیه آنان است، همان گونه که فرعون در مواجهه با معجزات روشن حضرت موسی(ع) خندید و شادی ظاهری خویش را اظهار کرد (زخرف47)

4- شادی در برابر لغزش دیگران علی(ع) در این زمینه می فرماید: به لغزش دیگران خوشحال مشو، زیرا تو نمی دانی که زمانه با تو چه خواهد کرد (میزان الحکمه ج، ص149)

5- شادی مغرورانه قرآن کریم در مذمت افراد کم ظرفیت که با دست یابی به مال و ثروت و مقام چنان به شادی می پردازند که از خود بی خود می شوند، می فرماید: اگر آدمی را پس از محنت به نعمتی رساندیم، می گوید: دوران زحمت و رنج به سر آمد و در این حال، سرگرم شادمانی و فخرفروشی می گردد وَ لَئنْ أَذَقْنَاهُ نَعْمَاء بَعْدَ ضَرَّاء مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّیِّئَاتُ عَنِّی إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ (هود10)

6- شادی با حرکات موزون یکی دیگر از شادی های ناروا، شادی با رقص، سوت و دست زدن در مجالس لهو و لعب و شهوت آمیز و همراه با مفاسد و گناهان دیگر است.

ضرورت شادی

شادی برای انسان امری ضروری و مفید است. در سایه شادی و نشاط، زندگی معنا و مفهوم خاصی پیدا کرده و دل ها به هم نزدیک، و ترس و بدگمانی و ناکامی و نگرانی بی اثر می گردد شادی نه تنها بر روح و روان انسان تأثیر می گذارد، بلکه جسم او را نیز تحت تأثیر قرار می دهد، به طوری که گفته اند: حتی از رشد و نمو بیماری سرطان جلوگیری می کند. و به قول «ارسطو» شادی بهترین چیزها است و آن قدر اهمیت دارد که سایر چیزها برای کسب آن هستند.

دین دارى و شادی

برخی تصور می کنند دین داری و شاد بودن با هم جمع نمی شود. از این رو ناگزیر باید یکی را برگزید. شهید مطهری (ره) در وصف این افراد می گوید: بعضی از مقدس مآبان و مدعیان تبلیغ دین، به نام دین با همه چیز به جنگ برمی خیزند شعارشان این است که اگر می خواهی دین داشته باشی، به همه چیز پشت پا بزن، دنبال مال و ثروت نرو، حیثیت و مقام را ترک کن، زن و فرزند را رها کن، از علم بگریز که حجاب اکبر و مایه گمراهی است. شاد مباش و شادی نکن، از خلق بگریز و به انزوا پناه ببر و… (امدادهای غیبی ص56) وی این نظر را خلاف منطق اسلام می داند و می گوید: یکی از مختصات دین اسلام؛ همه تمایلات فطری انسان را در نظر گرفته و هیچکدام را از قلم نیانداخته است، و معنای فطری بودن قوانین اسلامی، هماهنگی آن قوانین و عدم ضدیت آنها با فطریات بشر است.

برداشت نادرست از آیه فلیضحکوا قلیلا و لیبکوا کثیرا جزاء بما کانوا یکسبون (توبه82) آنها باید کمتر بخندند و بسیار بگریند، این جزای کارهایی است که انجام می دهند، باعث شده که عده ای تصور کنند اسلام با خنده و مظاهر شادی مخالف و طرفدار گریه و اندوه است؛ درحالی که آیه فوق در مورد شادی خاصی است که منافقان به منظور تضعیف اراده مسلمانان از خود نشان می دادند، کسانی که از شرکت در جنگ تبوک سرپیچی کردند و با عذرهای واهی در خانه های خود نشستند و دیگران را هم دلسرد و منصرف می نمودند و می گفتند: در این گرمای سوزان تابستان به سوی میدان نبرد حرکت نکنید

آنان از این عمل خود، خوشحال بودند. قهقهه سر میدادند و بسیار میخندیدند. قرآن مجید به منافقان اخطار میکند که باید کم بخندند و بسیار بگریند؛ گریه برای آینده تاریکی که در پیش دارند. از این رو در آخر آیه می فرماید: این جزای اعمالی است که آنها انجام می دادند (تفسیر نمونه ج9 ص63)

نتیجه اینکه آیه فوق درصدد نفی شادی به صورت مطلق نیست. آیه دیگری که ممکن است شاهدی برای مذمت شادی تلقی شود، درباره داستان قارون است که از زبان قومش می فرماید اذ قال له قومه لاتفرح ان الله لایحب الفرحین (قصص76) به خاطر بیاور هنگامی که قوم قارون به او گفتند: این همه شادی مغرورانه مکن که خداوند شادی کنندگان را دوست ندارد. درحالی که این آیه نیز، شادی خاصی را نکوهش کرده و آن، شاد مستانه و مغرورانه است که با گناه، غفلت و فساد همراه است.

راهکارهای شادی آفرین

شادی و سرور یکی از نیازهای حیاتی انسان و جوامع بشری است. در این رابطه چه راهکارهایی برای تحقق شادی و سرور، در فرد و جامعه وجود دارد؟ شادی و سرور یکی از مهم ترین متغیرهای موثر در شادابی و نشاط روحی و فیزیکی انسان است درباره اینکه چه عوامل و راهکارهایی موجبات شادی و سرور انسان را فراهم می آورد دیدگاهها و نظرات متفاوت و ناهمگونی وجود دارد که در اینجا ما به برخی از مهم ترین متغیرها و راهکارهای شادی آفرین و سرورانگیز از دیدگاه آیات و روایات به نحو اجمال اشاره خواهیم کرد.

1- ایمان
قرآن مجید رسیدن به اطمینان قلبی را منحصرا در یاد خدا می داند، این اطمینان اساس هر نوع شادی است پژوهش های روان شناسی غربی نیز نشان می دهد که افراد معتقد به خدا، جهان آخرت و تعالیم کتاب مقدس، شادتر و برای زندگی، پرانگیزه ترند. هم چنین افرادی که به طور مرتب به معابد برای پرستش خدای واحد می روند، شادتر از کسانی هستند که به دنبال کلیسا نمی روند.

2. رضایت و تحمل

یکی از راه های مهم شادی، کنار آمدن با مشکلات و رضایت مندی از مقدرات الهی است. امام صادق(ع) می فرماید: نشاط و شادی، در پرتو راضی بودن به رضای خدا و یقین به دست می آید و اندوه و غم، در شک و ناخشنودی به مقدرات الهی حاصل می شود. (بحارالانوار، ج68، ص 159).

3. عبادت
یکی از اسباب شادی و نشاط، نماز و ارتباط و مناجات با خداست. افرادی که به دعا و نماز میپردازند، کمتر دچار نگرانی و اندوه میشوند. امام صادق(ع) به یکی از یارانش فرمود: چه عاملی شما را مانع شده در وقتی که غم و اندوه دنیوی برایتان ایجاد گردید، وضو بگیرد و داخل مسجد شود و دو رکعت نماز بخواند و خداوند بزرگ را صدا بزند و از او کمک بخواهد!؟ آیا نشنیده ای کلام خدا را که فرموده: از نماز و روزه کمک بگیرید. (همان ج66 ص342)

کسی که گناهی مرتکب شده و عذاب وجدان او را غمگین کرده، با توبه و استغفار، از احساس گناه رهایی می یابد و نشاط اولیه را به دست می آورد. پیامبراکرم(ص) می فرماید: کسی که بسیار استغفار کند، خداوند او را از هر اندوهی، گشایشی و از هر تنگنایی، راه نجاتی می بخشد (نهج الفصاحه ح2941) ذکر خدا، آرام بخش دل و نشاط دهنده روح است. امام صادق(ع) می فرماید: ای سفیان! زمانی که چیزی تو را محزون ساخت لا حول و لا قوه الابالله زیاد بگو؛ زیرا این جمله، کلید شادی است (بحارالانوار ج57 ص201)

4- هدف مندی در زندگی
کسی که در زندگی هدف متعالی و معقولی دارد، در پی یافتن معنا در زندگی است. تلاش برای یافتن معنا در زندگی، انسان را به حرکت درمی آورد، در او شور و شوق وصف ناپذیری ایجاد می کند و انرژی وی را مضاعف می سازد. روان شناس شهیر «ویکتور فرانکل» که در اسارت نازی ها به کشف معنا درمانی نایل گردید، در همان زمان همه نزدیکان خود را از دست داد. پدر، برادر و همسرش در تنورهای آتش از بین رفتند

همه اعضای خانواده اش از بیماری جان دادند؛ اما گرسنگی، سرما و شکنجه هرگز زانوان پرتوان فرانکل را خم نکرد. او در این باره می گوید: آن چه انسان را از پای درمی آورد، رنج ها و سرنوشت نامطلوب نیست، بلکه بی معنا شدن زندگی است که مصیبت بار است. معنا تنها در لذت و شادمانی و خوشی نیست، بلکه در رنج و مرگ هم میتوان معنایی یافت (ویکتور فرانکل انسان در جستجوی معنی ص225)

5- مثبت نگری
خوش بینی که نشانه سلامت روان است، می تواند شادی را افزایش دهد: ما تصمیم می گیریم که دیگران را چگونه ببینیم. وقتی می خواهیم کسی را دوست داشته باشیم، می توانیم بسیار صبور و شکیبا باشیم. وقتی تصمیم می گیریم که از آدم ها برنجیم، بر اشتباهات آنها دقیق می شویم. پس نوع احساسی که درباره دیگران داریم به رفتارهای آنها بستگی ندارد، بلکه به نگرش خود ما مربوط است. اکثر آدم ها بیشترین وقت خود را صرف جست وجوی عیب های دیگران می کنند و کمتر به خوبی های آنها می پردازند. زندگی ما بازتاب کامل اعتقادتمان است

باورها و اعتقادات انسان، تعیین کننده کیفیت زندگی او هستند: مثلا اعتقاد شما این است که پدرها باید فرزندان خود را تشویق کنند و برای آنها هدیه بخرند. هرگاه پدرتان مطابق این اعتقاد شما رفتار نمی کند، غمگین و افسرده می شوید و در نتیجه تصمیم می گیرید که پدرتان را تغییر دهید. اکثر مردم هیچ وقت فکر نمی کنند که راه حل دیگری هم وجود دارد. آیا بهتر نیست که به جای پدر، باورهای خود را تغییر دهیم؟ بعضی ها هرگز توقع ندارند که یک رفتار خاصی را از دیگران ببینند و در نتیجه از آرامش ذهنی بیشتری برخوردارند.
پس برای به دست آوردن شادی، باید یاد بگیریم که اندیشه هایمان را کنترل کنیم؛ چون آن چه مایه خوش بختی و شادی انسان می شود، درون اوست، نه عوامل بیرونی. البته این را نیز باید به یاد داشته باشید که: آن چه شما را آزرده است، نفس حادثه نیست، بلکه تفکرات شما درباره آن حادثه است. منفی بافان همیشه نیمه خالی لیوان را می بینند و با عینک بدبینی، به اطراف خود می نگرند. اشتباه های کوچک را بزرگ می شمارند، از کاه کوهی می سازند و زندگی را در کام خود و دیگران تلخ می کنند

اما مثبت اندیشان، همیشه نیمه پر لیوان را می بینند؛ خطاها و لغزش های دیگران را نادیده می گیرند و زندگی را نشاط انگیز می نمایند. «آندرو متیوس» به مراجعان خود که از افسردگی رنج می برند، چنین توصیه می کرد: اولین کار برای رهایی از افسردگی و ناراحتی این است: دهانت را هنگامی بازکن که حرفی مثبت و سازنده برای گفتن داشته باشی. (آخرین راز شاد زیستن ص83) پرورش حالات روحی مثبت، مانند مهربانی، هم دردی، کمک به دیگران و… به سلامت و شادی روحی منجر می شوند. اعمال و واکنش های ما نتیجه افکار ما هستند. پس اگر افکار مثبت و شاد داشته باشیم، زندگی مان شاد خواهد بود.

6- در زمان حال زیستن
شادی در گرو زندگی کردن در زمان حال است. متأسفانه برخی مردم به دیروز و فردا به صورت افراطی می نگرند، یا حسرت دیروز را می خورند یا خود را در آرزوهای دست نیافتنی فردا غرق می کنند و نشاط و آرامش را از خود سلب می نمایند. اگر به آینده نگری و دوراندیشی اهمیت داده شده، برای ساختن آینده است؛ اما نه به قیمت از دست دادن امروز، از طرفی، آینده مجموعه ای از امروزهاست. پس به دست آوردن آینده در صورتی است که امروز را ذخیره کنیم

از این رو، اشتباه است اگر امروز را فدای آینده کنیم که در این صورت، آینده ای نیز نخواهد بود؛ چون مهمترین آفت آینده، از دست دادن اجزای آن، یعنی امروز است. هر وقت توانستیم از امروز استفاده کنیم، به آینده نیز خواهیم رسید. پیشوایان دین، همواره بر این نکته مهم تأکید داشته اند امام علی(ع) می فرماید: گذشته عمر تو رفته است و باقی مانده آن محل تردید است؛ پس زمانی که در آن بسر می بری، برای عمل، غنیمت شمار. (میزان الحکمه ج8 ص4036)

در جای دیگر می فرماید: قلبت را از اندوه گذشته آکنده مساز که تو را از آمادگی برای آینده باز می دارد. (غررالحکم و دررالکلم ج6 ص345) همچنین فرموده است: نگرانی های سال را بر نگرانی امروزت اضافه مکن، برای امروز مشکلات خودش کافی است. (همان ص329)

7- تبسم و خنده
یکی از اسباب مسرت و شادی، تبسم و لبخند می باشد. این موضوع از نظر علمی نیز ثابت شده است. متخصصان می گویند: در یک قهقهه، شانه ها، گلو، گردن و دیافراگم تکان می خورند، به طوری که عضلات بعضی از افراد که عادت به خنده درست و حسابی ندارند، دچار گرفتگی می شود، قلب تندتر می زند، فشار خون بالا می رود و سطح اکسیژن خون افزایش می یابد؛ همچنان که تعداد دفعات تنفس بیشتر می شود. احتمالاً مهمتر از همه، اندروفین، داروی مغزی، ترشح می شود که نه فقط در انسان احساس سرخوشی به وجود می آورد بلکه از نظر بسیاری از پزشکان، یکی از بهترین داروهای طبیعی است.

هرکس در روابط اجتماعی خود با دیگران به کارکرد خنده و اهمیت آن در ایجاد شادی پی برده است. پیشوایان دین به خصوص پیامبر اکرم(ص) خنده رو بودند. در روایتی آمده است: رسول خدا(ص) هنگام سخن گفتن تبسم می کرد (مکارم الاخلاق ج1 ص20) البته خندیدن باید به گونه ای باشد که شخصیت انسان آسیب نبیند و با وقار و متانت در تضاد نباشد. در این صورت، خنده، به موقع و متعادل خواهد بود. امام علی(ع) در توصیف پرهیزگاران میفرماید: اگر بخندد، صدایش به قهقهه (خنده صدادار) بلند نمیشود (نهج البلاغه خ184)

8. شوخی

با مزاح و شوخی، خاطرات غم انگیز فراموش می شود و طراوت و شادی جایگزین آن می شود. اغلب اتفاق ها و حادثه های ناراحت کننده زندگی را می توان با روح شوخی و بذله گویی به اموری خوش آیند و قابل تحمل تبدیل کرد. بر این اساس، اسلام شوخی و بذله گویی را به منظور به دست آوردن نشاط روحی تجویز کرده و برای زدودن کسالت و ملالت، در چارچوب نظم اخلاقی، مطلوب شمرده است

پیامبر اکرم(ص) یکی از صفات مومن را شوخ طبعی و زنده دل بودن دانسته اند (بحارالانوار ج74 ص153) امام صادق(ع) به یکی از یارانش فرمود: شوخی شما اصحاب با یک دیگر چه مقدار است؟ گفت: کم است. حضرت فرمود: این گونه نباشید، به درستی که شوخ طبعی از حسن خلق است. شما بدین وسیله برادرتان را شاد می کنید؛ همان گونه که رسول خدا(ص) اهل شوخی و مزاح بودند، تا سرور و شادی را در قلب اصحاب ایجاد کنند. (اصول کافی ج2 ص663)
البته از نظر اسلام، شوخی باید معقول و منطقی باشد و از حد اعتدال خارج نشود. روایاتی که از شوخی کردن نهی کرده اند، ناظر به مواردی است که اصول اخلاقی در آن رعایت نشده باشد. امام علی(ع) می فرماید: کسی که زیاد مزاح کند، شکوه و وقار او کم می شود. (غررالحکم و درالکلم ج4 ص591)

9. خودآرایی
آراستگی ظاهری، جذابیت به همراه دارد؛ ناخواسته توجه دیگران را به سوی انسان جلب می کند و ارتباط صمیمانه ای را ایجاد می نماید که در پرتو آن شادمانه زیستن پرورش خواهد یافت.

۱۰. رویکرد به ادبیات و شعر
شعر و شادی، هر دو منشأ درونی دارند و بین آنها رابطه مستقیم برقرار است. از این رو هرگاه انسان بخواهد احساسات و عواطف خود را بروز دهد، از شعر استفاده می کند. وقتی کسی غمگین می شود، اقدام به آوازخوانی می کند. اگر علتش را جویا شوید، می گوید: دلم گرفته است و می خواهم غم هایم را فراموش کنم.

۱۱. اعتماد به نفس
یکی از اسباب شادی، اطمینان به خود و تجربه آن در عمل است. خانم «الیزابت هارلوک»، روان شناس معاصر «سه میم» را عوامل اصلی شادی می داند: 1.محبوبیت؛ 2.مقبولیت؛ 3.موفقیت. این «سه» وقتی حاصل میشود که انسان به خود اعتماد داشته باشد.

تکنیک های تقویت اعتماد به نفس و کسب شادی

الف) خود را سرزنش نکنید:

سرزنش و سرکوفت زدن به خود، نشاط و شادمانی را از شما سلب میکند؛ زیرا نسبت های ناروا به خود دادن، در ضمیر ناخودآگاه باقی میماند و از ضمیر ناخودآگاه پیام های منفی به ذهن مخابره میشود و در این شرایط، احساس میکنید که توان انجام دادن کاری را ندارید. البته این گفته بدان معنا نیست که اشتباه ها را نادیده بگیرید؛ بلکه نشان میدهد که راجع به نقاط ضعف و قدرت، باید قضاوت منصفانه داشت.

ب) خود را تشویق کنید:

انتظار نداشته باشید که دیگران از شما تعریف کرده یا شما را تشویق کنند. چه بسا بی توجهی یا حسادت و نظایر آن، باعث می شود که دیگران کمتر شما را تشویق کنند؛ ولی خودتان را هر چند وقت یک بار تحسین کنید و پاداش بدهید. این امر، وجودتان را از شور و شوق و شادمانی لبریز میکند.

ج) بر نقاط قوت خود پافشاری کنید:

بالیدن به توانایی های خود، برچسب منفی به خود نزدن و برجسته کردن امتیازات، احساس رضایت و خرسندی به شما خواهد داد. پس با هر نوع تفکر منفی برخورد کنید، تا غم و غصه شما را فرا نگیرد.

د) محدودیت ها و کمبودهای خود را بپذیرید و با آنها کنار بیایید:

از مشکلات نهراسید و به شکست ها نیندیشید، بلکه به موفقیت ها فکر کنید و بدانید فقط شما نیستید که دارای این مشکل هستید. از این طریق، جرئت پیش روی و مسئولیت پذیری پیدا می کنید و شادی بر زندگی تان حاکم خواهد شد.

شادی هایمان را زود از دست ندهیم

میتوان زندگی روزانه را شادتر کرد. این موضوع به انتخاب ما بستگی دارد. این طرز نگرش ماست که موجب احساس شادی یا غم میشود. درست است، ما با انواع موقعیت ها طی روز برخورد می کنیم که برخی از آنها موجب شادی ما نمی شوند. می توانیم به فکر کردن در مورد حوادث غم انگیز ادامه دهیم یا از تفکر در مورد آنها خودداری کنیم و در عوض از لحظه های شاد لذت ببریم. همه ما با موقعیت های مختلفی روبه رو می شویم، ولی نباید به آنها اجازه دهیم بر عکس العمل ها و احساسات ما تأثیر بگذارند

اگر اجازه دهیم حوادث بیرونی بر احساس های ما تأثیر بگذارند، اسیر آنها خواهیم شد و آزادی خود را از دست خواهیم داد. ما اجازه می دهیم نیروها و عوامل بیرونی خوشحالی ما را تعیین کنند. از طرف دیگر ما می توانیم خود را از عوامل دیگر آزاد کنیم. ما می توانیم انتخاب کنیم که شاد باشیم و می توانیم کارهای بسیاری برای اضافه کردن شادی به زندگی مان انجام دهیم.
شادی چیست؟ شادی احساس آرامش درونی و رضایت باطنی است و معمولا وقتی شادی را احساس می کنیم که هیچ نوع نگرانی، ترس و افکار ناراحت کننده ای وجود نداشته باشد و این اتفاق معمولا وقتی می افتد که ما کاری را که دوست داریم، انجام بدهیم یا به آنچه دوست داریم برسیم و برنده شویم یا به هدفی که ارزش بسیاری برای ما دارد دست یابیم

به نظر می رسد که این شادی نتیجه اتفاق های مثبت خارجی است ولی در واقع همه آنها از درون ما نشأت گرفته اند که با اتفاق های خارجی تحریک می شوند. برای بسیاری از افراد، شادی فرار و گریز پا است زیرا آنها اجازه می دهند حوادث خارجی متغیر بر آن تأثیر بگذارد. یکی از بهترین راه ها برای تداوم شادی، به دست آوردن آرامش درونی روزانه است. وقتی ذهن به آرامش بیشتری دست می یابد انتخاب عادت شاد بودن آسان تر می شود.

نکاتی را برای افزایش شادی در زندگی روزانه ؛

1- تلاش کنید نوع نگاه تان را به مسائل تغییر دهید. همیشه به قسمت روشن نگاه کنید. شاید ذهن تان شما را به سمت منفی فکر کردن و توجه به مشکلات سوق دهد. نگذارید این کار را انجام دهد. به بخش های خوب و مثبت هر وضعیت فکر کنید.
2- به راه حل ها بیندیشید نه به مشکلات.
3- به نوای قرآن که دوست دارید گوش کنید
4- کمدی های شادی را که موجب خنده می شوند، تماشا کنید.
5- هر روز ساعتی را به خواندن صفحاتی از یک کتاب یا مطالعه ای الهام بخش اختصاص دهید.
6- مراقب افکارتان باشید. هرگاه خود را در موقعیتی یافتید که دارید با افکار منفی سر می کنید، فکر کردن به مسائل شادی بخش را از سر بگیرید.
7- همیشه به آنچه انجام داده اید نگاه کنید و انجام نداده ها را فراموش کنید.
8- هر روز کار خوبی برای خودتان انجام دهید. این کار می تواند کوچک باشد، مانند؛ خریدن یک کتاب و یا خوردن غذایی که دوست دارید، تماشای یک برنامه تلویزیونی مورد علاقه، رفتن به سینما و حتی قدم زدن کوتاه در اطراف پارک.
9- هر روز حداقل یک کار انجام دهید که موجب شادی فرد دیگری شود مثل؛ گفتن سخنان مهربانانه، کمک به همکاران، متوقف کردن ماشین در چهارراه برای عبور پیاده ها، دادن صندلی تان در اتوبوس به فردی دیگر یا دادن هدیه ای کوچک به فردی که دوست دارید. این مثال ها بی نهایت هستند، وقتی شما فرد دیگری را خوشحال می کنید، خودتان نیز خوشحال می شوید، در این صورت افراد دیگر سعی در خوشحال ساختن شما می کنند.
10- همیشه شاد بودن را انتظار داشته باشید.
11- نسبت به افراد شاد حسادت نکنید، برعکس از شادی آنها شاد شوید.
12- با افراد شاد همراه شوید و سعی کنید شاد بودن را از آنها بیاموزید. به یاد داشته باشید که شادی مسری است.
13- هنگامی که کارها مطابق انتظارتان پیش نمی روند، نهایت تلاش تان را برای حفظ خونسردی به عمل بیاورید. خونسردی به شما کمک می کند تا آرام بوده و خلق و خو و عکس العمل هایتان را کنترل کنید. خونسردی به معنای بی تفاوتی نیست، این کار به معنای پذیرش خوب و بد و حفظ تعادل است. خونسردی کمک زیادی به آرامش درونی می کند و آرامش درون موجب شادی است.
14- بیشتر مواقع لبخند بزنید.

خیرات منشا شادی و آرامش

خدمت به مستضعفین و محرومین جامعه یکی از شیرین ترین عبادتها محسوب می شود و افراد جامعه اسلامی برای رضای خدا و کم کردن بارغم از دوش یتیمان و بیچارگان بی ریا بدون منت نهادن وبه صورت ناشناس که نشان از تبلور نوع دوستی و مهر ورزی است به آنها کمک می کنند و روز به روز بر گسترش فعالیتهای خود دراین زمینه که سرشار از مهر و عاطفه است می افزایند

اماکنی توسط افراد خیر برای اشتغال و آموزش در رشته ها و بخش های مختلف به منظور آمادگی برای استخدام یا شروع کسب و کار درآمد زا ایجاد می شود تا از این طریق افراد بی سرپرست و بی بضاعت بتوانند به راحتی امرار معاش نمایند چنانچه پیامبر(ص) می فرمایند : اگر می خواهی فقیری را یک شب سیر کنی به او ماهی بده و اگر می خواهی بی نیازش کنی به او ماهیگیری یاد بده . هدایا علاوه بر بعد اجتماعی از بعد معنوی نیز ارزش به سزایی داشته وموجب تقویت تقوی و ایمان قلبی فرد می شود وچه کاری بهتر از این که در آخرت به خاطر این اعمال پسندیده پیش خداوند متعال روسفید بوده و از نعمتهای فراوان بهشتی بهره مند شویم .

بقره 112: بلی من اسلم وجهه لله وهو محسن فله اجره عند ربه ولا خوف علیهم ولا هم یحزنون (آری کسی که از هر جهت تسلیم حکم خدا گردید و نیکوکار گشت مسلما اجرش نزد خدا بزرگ خواهد بود و او را هیچ خوف و اندیشه و هیچ حزن و اندوهی در دنیا و آخرت نخواهد بود

یاری رساندن به همنوعان به تنهایی نشانه نفوذ کامل صفت عالی سخاوت در اعماق روح انسان نیست بلکه کسانیکه در تمام عمر به دیگران بخشش کرده اند این صفت نیک در آنان نفوذ کرده و روح گذشت را که مقابل بخل و خساست قرار دارد افزایش میدهد . امام جعفر صادق (ع) در مورد آیه هل جزا الاحسان الا الاحسان که بین همه عمومیت دارد می فرماید پاسخ نیکی را باید به نیکی داد و هر کس به او نیکی شود باید جبران کند و راه جبران این نیست که به اندازه او نیکی کنی بلکه باید بیش از آن باشد زیرا اگر همانند آن باشد نیکی او برتر است چرا که او آغازگراین نیکی بوده است. در بین شیعیان امیرالمومنین علی (ع) برترین اسوه احسان و ایثار است که با وجود روزه داری قوت روزانه خود را به مسکین و یتیم می بخشید

بنی آدم اعضای یکدیگرند که در آفرینش زیک گوهرند. افراد جامعه وقتی کار پسندیده و نیکویی بر اساس اعتقاد و ایمان قلبی انجام می دهند چون صدفی می مانند که وقتی دهانش را باز کند گوهر گرانبهایش به چشم خورده وهمگان را شیفته خود می سازد. احسان و نیکوکاری تعالی روح فاعل را نشان می دهد و نیکوکار کسی است که واجد کمالات اخلاقی و عرفانی است که در راه بسط و گسترش عدالت قدم برداشته ومعتقد است اگر عدالت اجتماعی نبود هرگز انگیزه همیاری و نوع دوستی در فرد ایجاد نمی شد و به چیزی جز بهتر زیستن و در رفاه کامل بودن نمی اندیشید.

يکي از عوامل مؤثر در تحکيم خانواده، خوش اخلاقي نسبت به يکديگر است.
مقصود از خوش اخلاقي، برخورداري از ويژگي ها و صفات ارزشمندي است که در کردار و گفتار   انسان تجلي پيدا مي کند، خوش زباني، احترام به اشخاص، فروتني، سعه ي صدر، سلام کردن،دلجويي و مهرباني از مصاديق خوش اخلاقي به شمار مي روند.

نيک خويي با مردم، به ويژه با همسر و فرزندان، تأثير عميقي در شخصيت انسان مي گذارد و جامعه و محيط خانواده را آکنده از صفا و صميميت مي کند. امام صادق عليه السلام فرمود:
« هيچ زندگاني اي گواراتر از خوش اخلاقي نيست ». (1)
امام علي عليه السلام مي فرمايند:
« حسن الخلق رأس کل بر؛ نيک خلقي منشأ هر نيکي است ». (2)

آثار خوش اخلاقي

 1. ايمان
گر چه خوش رفتاري از صفات پسنديده ي انساني است، ولي از آنجا که دين و مذهب درباروري بيشتر صفات اخلاقي کمک مي کنند و سفارشها و توصيه هاي زيادي در جهت نيک خويي به متدينان دارند از اين رو هر کس که از ايمان بيشتر برخوردار باشد، از رفتار نيکو و کرامت ها ي اخلاقي بيشتري بهره مند است.

پيامبر صلي الله عليه و آله فرمودند:
« الخلق الحسن نصف الدين؛ خوش اخلاقي نصف دين است ». (3)

2. تمرين
عادت دادن خود به انجام امور نيک و خوش اخلاقي عامل مهمي در تحکيم اخلاق نيکو است. علي عليه السلام مي فرمايند:
« نفست را به انجام اعمال پسنديده عادت ده ». (4)
زن و شوهر در خانواده خود را به عادت هاي پسنديده اخلاقي وادار نمايند تا ارزش هاي اخلاقي در آن ها دروني گردد.

3. نرم خويي
يکي از آثار خوش اخلاقي اين است که فرد خوش اخلاق، رفتارش توأم با ملاطفت و فروتني مي گردد.
علي عليه السلام مي فرمايند:
« همانا مؤمنان فروتن نرم خويند. » (5)
در رفتار با همسر، وقتي از روش نرم خويي استفاده مي کنيد، قدرت انعطاف پذيري شما بالا مي رود و عامل مهمي در جلوگيري از اختلافات و درگيري ها در خانواده مي شود.

4. نرم زباني
يکي ديگر از آثار خوش اخلاقي اين است که فرد در ارتباطات کلامي، عفت کلام را حفظ کرده، خوش گفتاري پيشه مي کند و خشونت در کلام نداشته باشد. و لذا در باب تبليغ بايد مبلغ نرم زبان باشد. خدا به موسي عليه السلام و هارون مي فرمايد:
« فَقُولاَ لَهُ قَوْلاً لَيِّناً؛ پس به نرمي با او ( فرعون )سخن بگوييد ». (6)
علي عليه السلام مي فرمايند:
« هنگامي که اخلاق نيکو شود، سخن لطيف گردد ». (7)

5. ايجاد انس و محبت
يکي از ضرورت هاي محيط داشتن محيط انس و محبت است. زن و شوهر با خوش اخلاقي مي توانند زمينه هاي محبت و عشق را در خانواده تقويت نمايند.
علي عليه السلام مي فرمايند:
« خوش اخلاقي براي شما عامل جلب محبت است ». (8)
از بين رفتن زمينه هاي اختلافات:
با آداب نيک خويي مي توان آتش خشونت و کدورت را خاموش ساخت و محيطي آکنده از صفا و دوستي به وجود آورد.

علي عليه السلام مي فرمايند:
« با خوش اخلاقي زندگي شيرين و نيکو مي شود ». (9)
اخلاق نيکو در زندگي زناشويي عامل مهمي در تحکيم روابط همسران است. حضرت پيامبر صلي الله عليه و آله مي فرمايند:
« انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق ». (10)
من برانگيخته شدم تا روحيات برجسته و متعالي اخلاقي را به اتمام برسانم.
اولين نهادي که سبب انحراف در حيات فطري کودکان مي گرد، محيط خانوادگي است. با توجه به اين نکته ها در مي يابيم خانواده اي که فاقد صلاحيت اخلاقي است بزرگترين ضرر و زيان را متوجه کودکان معصوم و بي گناه مي سازد. پدران و مادران بايد ابتدا متخلق به اصول اخلاقي گردند و پس از آن صاحب فرزند شوند.
پيامبر صلي الله عليه و آله فرمودند:
« خيرکم خيرکم لاهله و انا خيرکم لاهلي ». (11)
بهترين شما کسي است که رفتار او با خانواده اش نيکوتر باشد و من در نيکي به خانواده ام بهترين هستم.
در حالات حضرت امام قدس سره يکي از فرزندان ايشان نقل مي کنند:
« برخورد حضرت امام با خانواده ي خود، بعد از انقلاب، هيچ فرقي نکرده، بلکه مهربان تر شده اند. در خانه با بچه هاي کوچک بازي مي کند. امام با ما رفيق است ». (12)

اگر انسان در تنهايي زندگي کند، مشکل اخلاق ندارد. همين انسان وقتي تشکيل خانواده داد و يا در جمع زندگي کرد، جامعه و خانواده بستر مناسبي براي ظاهر شدن اخلاق واقعي انسان هاست.
افرادي که اخلاق نيکو دارند با شخصيت اند، عزت نفس دارند و با مردم با احترام بر خورد مي کنند. بعضي سعادت انسان را عمل به قوانين مدني مي دانند. شما اگر بخواهيد قوانين اسلام را در خانواده پياده کنيد، با توجه به اين که قانون اسلام يک قانون کامل است، به اين نتيجه خواهيد رسيد که زندگي سالم به معني رعايت قانون اسلام است. خوش اخلاقي و برخورد توأم با احترام مي تواند زندگي زن و مرد را رونق ببخشد.
اقوام روزگار به اخلاق زنده اند *** قومي که گشت فاقد اخلاق مردني است
يکي از صفات مؤمن اين است که در محيط خانه و محل کار اخلاق خوش داشته باشد.
پيامبر صلي الله عليه و آله فرمودند:
« صفت مؤمن اين است که خنده بر لب و غم بر دل دارد ». (13)
شکي نيست که همه ي ما به طور فطري، در جست و جوي حالات مطلوب و خوشايند هستيم. صفاتي چون شادي و غم، شجاعت و ترس، اعتماد به نفس و خود کم بيني و. . . ريشه در احساسات انسان ها دارند. احساسات نيز شخصيت افراد را شکل مي دهند. اين احساسات عامل محرکي براي تعامل ما با محيط اطرافمان هستند که اگر از تعادل مناسبي برخوردار باشند، در زمان بروز مشکلات سبب تصميم گيري هاي درست و منطقي مي شوند و در انجام کارها موفقيت را به دنبال خواهند اشت بنابرين خوش اخلاقي نقش بسيار زيادي در فعال ساختن زن و مرد دارد.

پيامبر صلي الله عليه و آله فرمودند:
« مردي که در برابر بداخلاقي همسرش صبر نموده و بخاطر کسب رضايت الهي بردباري پيشه کند. خدا ثواب حضرت ايوب به او مي دهد. ». (14)
در روايت از امام باقر عليه السلام نقل شده که فرمودند:
« خوش اخلاقي طول عمر مي آورد ». (15)
امروز پزشکان ثابت کرده اند وقتي انسان شاد و خوشحال است ماده اي در بدن ترشح مي گردد بنام « اندورفين » که اين ماده مي تواند تا دوازده ساعت مانع سکته هاي مغزي و قلبي گردد.

فوايد خوش اخلاقي در خانواده

1. کانون خانواده گرم مي شود.
2. افراد مجذوب يکديگر مي شوند.
3. افراد خانواده بيشتر دوست دارند کنار هم باشند.
4. فاکتورهاي صحبت زياد مي شود.
5. ايثار، گذشت، و وفاي به عهد افزايش مي يابد.
6. تشکر و قدرداني از يکديگر بيشتر مي گردد.
زندگي روزانه پر از فراز و نشيب هايي است که موجب نوسان روحيه مي شود. حوادث، زماني انسان را غمگين و ناراحت مي کند و گاهي باعث شادي ما مي گردد. اين جمله در بين مردم رايج است که اغلب مردم تقريباً به همان اندازه اي شاد هستند که انتظارش را دارند. آنچه که در زندگي ما اتفاق مي افتد زياد تعيين کننده شادي نيست، بلکه در واقع نوع واکنش انسان به رخدادهاست که نقش تعيين کننده دارد.

پي نوشت ها :

1. بحارالانوارپ ج 71، ص 398.
2. شرح غررالحکم، ج3، ص 393.
3. وسائل الشيعه، ج 12، ص 154.
4. شرح غررالحکم، ج 4، ص 329.
5. شرح غررالحکم، ج 4، ص 577.
6. سوره طه، آيه ي 44.
7. شرح غررالحکم، ج 3، ص 143.
8. شرح غررالحکم، ج 4، ص 288.
9. شرح غررالحکم، ج 4، 218.
10. سفينه البحار، مرحوم حاج شيخ عباس قمي، انتشارات فراهاني.
11. سفينة البحار، مرحوم حاج شيخ عباس قمي، انتشارات فراهاني، ص 435.
12. سرگذشت هاي ويژه، ج 2، ص6-9.
13. بحارالانوار، ج 69، ص410.
14. عقاب الاعمال، ص 339.
15. بحارالانوار، ج 3، ص 175.

منبع مقاله :
رفيعي محمدي، علي محمد؛ (1389)، نسيم عشق: عوامل تحکيم و تزلزل خانواده، قم: انتشارات رسول اعظم ( صل الله عليه و آله و سلم )، چاپ هفتم

سکولاریسم در جانِ برخی از ما حزب‌ اللهی‌ها ریشه دوانده؛ وقتی «با هم» کار نمی‌کنیم!

در مدارس ما غیر از اخلاق فردی، باید تشکیلات یاد بدهند!

ما در دفاع مقدس، نیروهای نظامی خودمان را در بسیج، به‌صورت «تشکل» اداره کردیم، ولی متاسفانه حالا نیروهای سیاسی ما هم بلد نیستند تشکل بیابند! یک عده‌ای پشت درِ اتاق بسته، منتظرند تا دودِ سفید لیست انتخابات بیرون بیاید، ولی این بدنه از آن تصمیماتِ پاتوق‌های سیاسی چیزی نمی‌فهمند.

همچنین در عرصۀ اقتصاد؛ کدام تشکیلات معنوی، ولایی و مؤمنانه برای اقتصاد مقاومتی دیده‌اید که جوان‌های حزب‌اللهی «با هم» کار کنند؟! سکولاریسم در جانِ برخی از ما حزب‌اللهی‌ها ریشه دوانده ؛ وقتی «با هم» کارِ اقتصادی نمی‌کنیم.

در مدراس ما غیر از معنویت انفرادی و اخلاق فردی، باید تشکیلات یاد بدهند! در همۀ زمینه‌ها ما نیاز به تشکیلات داریم.

اشکال ما که با وجود این همه امکانات هنوز این همه مشکلات در کشور داریم، این است که مؤمنین، رشد معنوی خود را در کار تشکیلاتی نمی‌بینند. اشکال ما این است که اساساً اخلاق و معنویت منهای تشکیلات در جامعۀ ما تبلیغ و تبیین می‌شود. یک حزب‌اللهی بدون اینکه کار تشکیلاتی بکند و عُرضه و اخلاق تشکیلاتی بودن را داشته باشد، می‌تواند به‌سهولت خودش را حزب‌اللهی و مؤمن بنامد! بله؛ چنین کسی در تظاهرات هم شرکت می‌کند، و حرکت‌های توده‌ای را بلد است، ولی این کافی نیست.

تشکیلات یعنی چه؟

تشکیلات یعنی چه؟ یعنی یک گروهی که می‌خواهند با هم بندگی کنند، و لزوماً وقتی با هم شدند باید تقسیم کار کنند؛ آن‌هم با یک انگیزۀ مساوی، نه اینکه مسئول بیچارۀ اداره، احساس مسئولیت کند ولی دیگران «رفع تکلیفی» کار کنند! اینکه افراد به‌صورت تشکیلاتی حضور پیدا کنند، خیلی فرق دارد. شما بچه‌های هیأت که جمعی‌تان از دانشگاه‌های مختلف اینجا جمع شدید و حضور پیدا کردید، وقتی هیأتی را در دانشگاه راه می‌اندازید، آن بیست نفر هستۀ مرکزی را آیا کسی باید جذب کند تا به هیأت بیایند؟! مداح یا سخنران هر کسی که باشد، آن بیست نفر پایۀ اصلی هیأت مقیّد هستند بیایند و زودتر هم می‌آیند و تقسیم کار هم می‌کنند. در تقسیم کار هم، با هم سرِ پُست‌ها دعوا نمی‌کنند و راحت در مقابل همدیگر کوتاه می‌آیند.

اگر تشکیلاتی نبودی، جلو نیا!

????ولایت‌مداران عزیز! خواستی شعار ولایی بدهی، اگر تشکیلاتی نبودی جلو نیا؛ همان عقب بایست! تو فقط به درد کارهای توده‌ای می‌خوری و بیش از آن نمی‌توانی گره باز بکنی! باید کار تشکیلاتی بلد باشی تا بتوانی با هم‌کیشان خودت تعامل کنی، تقویت کنی و حرکت را جلو ببری! نه اینکه مثل بعضی‌ها، دو روز با هم کار می‌کنند و بعد منشعب می‌شوند و نمی‌توانند با همدیگر کار کنند.

 هیأت ضعیف، چه هیأتی است؟

هیأت ضعیف چه هیأتی است؟ آیا هیأتی است که یک لیدر داشته باشد و ده تا نیروی ضعیف؟! خب اینکه تشکیلات نیست! وقتی در یک هیأت، بیست تا نیروی قوی‌ که هر کدام‌شان می‌توانند ده تا هیأت اداره کنند- دور هم جمع شدند و «باهم» کار کردند، این هیأت واقعاً #قوی می‌شود، این می‌شود «تشکّل»! ولی مگر خودخواهی‌ها اجازه می‌دهد که ما- در عرصه‌های مختلف تشکّل پیدا کنیم؟!

مهم‌ترین تجربۀ هیأت‌داری چیست؟

مهم‌ترین تجربۀ هیأت‌داری این است که در هیأت یک پستی را بگیری، آماده باشی یکی از این جوان‌ها که جذب هیأت شده، پُست خودت را به او بدهی و کمکش کنی. اینجا پُست برای نگه داشتن نیست، نان و آب که ندارد! و در همین رابطۀ تشکیلاتی است که هیأت توسعه پیدا می‌کند؛ نه در تبلیغات بنری و دیواری!

اهل‌بیت(ع) هیچ‌وقت ما را «عشقی» به کربلا دعوت نکرده‌اند

 اهل‌بیت(ع) هیچ‌وقت ما را «عشقی» به کربلا دعوت نکرده‌اند، بلکه فرموده‌اند فقرا سالی یک‌بار به کربلا بروند و ثروتمندان سالی دوبار(تهذیب/6/ 43) وقتی اهل‌بیت(ع) برای ما برنامۀ سفر کربلا تعیین کرده‌اند، این یعنی یک کارِ تشکیلاتی، و این دیگر به عشق و حال ما وابسته نیست! جالب اینجاست که برخی از هیئتی‌ها -خیلی نادر- می‌گویند: «باید هروقت حسّ و حالش را داشتی به کربلا بروی!»

استاد پناهیان
سخنرانی در محضر رهبر معظم انقلاب   95.8.30